1999 Depreminden Alınan Dersler: Yapı Mühendislerinin Gözünden 2025 Yorumları

1999 Marmara Depremi, yalnızca Türkiye’nin değil tüm dünyanın deprem mühendisliği açısından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu büyük felaket, yapı mühendisliği uygulamalarındaki zayıflıkları, yasal boşlukları ve tasarım eksikliklerini acı şekilde gözler önüne serdi.

Aradan geçen yıllarda Türkiye, yapı güvenliği konusunda önemli adımlar atarak mühendislik standartlarını ciddi şekilde geliştirdi. Bu yazıda, 1999 depreminden yapı mühendislerinin çıkardığı temel dersleri ve bugünkü uygulamalara etkilerini ele alacağız.

1. Taşıyıcı Sistemlerde Süneklik Neden Önemlidir?

1999 depreminde birçok bina, süneklik yetersizliği nedeniyle göçtü. Kolon ve kirişlerin donatı detaylandırmaları, deprem esnasında oluşan moment ve kesme kuvvetlerine karşı yetersiz kaldı. Özellikle etriye aralıklarının geniş olması, kolon-kiriş birleşim bölgelerinin zayıf tasarlanması gibi eksikler kırılgan göçmelere yol açtı.

Bugün ne değişti?
Yeni deprem yönetmelikleriyle birlikte; etriye sıklaştırması, kapalı etriye kancaları, bindirme boyları ve plastik mafsal bölgelerinde özel detaylar zorunlu hale geldi. Bu sayede taşıyıcı sistemlerin enerjiyi absorbe etme kapasiteleri artırıldı.

2. Malzeme Kalitesi ve Denetim Artık Hayati

Deprem sonrası yıkılan binaların birçoğunda düşük kaliteli beton ve yetersiz çelik donatı kullanıldığı tespit edildi. Denetim eksikliği, kalitesiz uygulamaların önünü açtı.

Bugün ne değişti?
C25 ve üzeri beton sınıfı yaygınlaştı. TSE ve CE belgeli donatı malzemeleri zorunlu hale geldi. Beton döküm sırasında numune alınması ve laboratuvar testleri sıkı şekilde denetleniyor. Yapı denetim sistemleri, üçüncü taraf denetçiler tarafından uygulanarak inşaat kalitesinde büyük iyileşmeler sağlandı.

3. Zemin Etüdü Olmadan Proje Olmaz

1999 Marmara Depremi’nin ardından zemin sıvılaşması ve oturma problemleri birçok yıkımın nedeni olarak kayda geçti. Özellikle alüvyon ve dolgu zeminler üzerinde kontrolsüz yapılan binalar büyük risk oluşturdu.

Bugün ne değişti?
Zemin etüdü artık yapı ruhsatlarının vazgeçilmez bir parçası. Zemin sınıfı (Z1-Z4), sıvılaşma riski, taşıma gücü ve deprem davranışı titizlikle analiz edilerek temel ve taşıyıcı sistem tasarımı bu veriler ışığında yapılıyor.

4. Bitişik Nizam Yapılarda Darbe Etkileşimi

Birçok yapının yan yana sıkışık inşa edildiği bölgelerde, deprem esnasında yapılar arasında darbe (çarpışma) etkisi oluştu. Binadan binaya geçen darbeler yıkım zincirlerini tetikledi.

Bugün ne değişti?
Deprem yönetmeliği ile bina dilatasyon aralıkları zorunlu hale getirildi. Yeni yönetmelik, periyot ve deplasman hesabına dayalı minimum dilatasyon mesafeleri getirerek darbe etkisini engellemeyi hedefliyor.

5. Kısa Kolon Etkisi ve Ani Göçmeler

Kısa kolon etkisi, özellikle zemin katlarda düşey pencereler veya parapet duvarları nedeniyle sıkça rastlanan bir göçme nedeni oldu. Kısa kolonlar, yatay yükler karşısında ani kırılmalara yol açtı.

Bugün ne değişti?
TBDY 2018 yönetmeliği kısa kolon oluşumuna özel detaylandırmalar ve sınırlandırmalar getirdi. Düşey açıklıkların kapatılması, parapet yükseklikleri ve kolon kesit oranları kontrollü şekilde tasarlanıyor.

6. Mühendislik Etiği ve Proje Sorumluluğu Güçlendi

1999 öncesinde birçok projede mühendislik kontrolleri sadece formalite olarak görülüyordu. Tasarım hataları, yetersiz hesaplar ve sahadaki uygulama değişiklikleri denetlenmiyordu.

Bugün ne değişti?
Mühendislerin imza sorumluluğu ağırlaştı. Proje müellifleri ve kontrol mühendisleri, hesap raporlarından saha denetimlerine kadar her aşamada mesleki sorumluluk taşıyor. Yanlış tasarım veya uygulamanın hukuki yaptırımları netleşti.

7. Afet Sonrası Acil Müdahale ve Toplanma Alanları

1999 depreminde afet yönetimi koordinasyonu zayıftı. Toplanma alanlarının eksikliği, geç müdahaleler ve kurtarma organizasyonundaki aksaklıklar büyük can kayıplarına neden oldu.

Bugün ne değişti?
Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) koordinasyonunda acil müdahale planları, toplanma alanları ve kurtarma senaryoları oluşturuldu. Akıllı şehir altyapılarında afet dayanıklılığı projeleri geliştiriliyor.

8. Mevcut Binalarda Performans Analizi ve Güçlendirme Kültürü

1999 sonrası yapılan incelemeler, binlerce yapının depreme dayanıklı olmadığını gösterdi. Bu durum, güçlendirme mühendisliğinin gelişimini tetikledi.

Bugün ne değişti?
TBDY 2018 ile mevcut binalar için özel performans değerlendirme ve güçlendirme yöntemleri geliştirildi. Betonarme mantolama, FRP sarma, çelik çaprazlar ve temel güçlendirme gibi teknikler yaygınlaştı. Riskli binaların tespiti için kentsel dönüşüm ve riskli yapı raporu süreçleri sistematik hale getirildi.